Οι επαναστάσεις πριν την Επανάσταση

[Barbakas]

Εξεγέρσεις και απελευθερωτικοί οραματισμοί πριν από τη μεγάλη ελληνική Επανάσταση του '21

Εξεγέρσεις στα χρόνια της ναυμαχίας της Ναυπάκτου

Περιμένοντας τον ξένο απελευθερωτή. (1571)

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ



Η παράλια ορεινή Χιμάρα και Ήπειρος ανήκουν στα τμήματα του χώρου μας που βρίσκονταν σε διαρκή αναβρασμό, με πληθυσμούς που διατηρούσαν σταθερό φρόνημα ανεξαρτησίας. Τα δύο αυτά στοιχεία, ο ορεινός όγκος και η πρόσβαση στη θάλασσα, καθιστούσαν τις περιοχές αυτές στρατηγικά σημεία καταφυγής, αλλά και επίθεσης. Στην ορεινή αλυσίδα της Κεντρικής και Δυτικής Ελλάδας υπάρχουν ο όγκος των Αγράφων (με πρόσβαση στον Κορινθιακό Κόλπο), τα βουνά του Σουλίου και, πιο βόρεια, οι οροσειρές των Ακροκεραυνείων (Χιμάρας), που επικοινωνούν με το Ιόνιο Πέλαγος.
Η νίκη των χριστιανικών Δυνάμεων κατά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου δίκαια θεωρείται τομή στην εξέλιξη των κινημάτων στον ελληνικό χώρο. Αφ' ενός αναπτερώθηκαν οι ελπίδες για σοβαρής μορφής επέμβαση των Δυτικών και αφ' ετέρου οι υπόδουλοι θεώρησαν ότι οι Τούρκοι πέρασαν σε περίοδο αδυναμίας. Ωστόσο, αρκετά πριν από τη ναυμαχία οι αβάστακτες συνθήκες της δουλείας δεν συγκράτησαν τους Χιμαριώτες. Το επικείμενο παιδομάζωμα και νέοι φόροι τους ξεσήκωσαν:

Ανάθεμά σε βασιλιά και τρις ανάθεμά σε [...]

κλαίν' οι γονέοι τα παιδιά κ' οι αδελφές τ' αδέλφια

κλαίγω κ' εγώ και καίγομαι και όσο ζω θα κλαίω,

πέρσι πήραν τη γυναίκα μου, φέτο τον αδελφόν μου

Τα γεγονότα αυτά συνέβαιναν το 1565. Στις 14 Οκτωβρίου 1566 οι πρόκριτοι της περιοχής της Χιμάρας συνήλθαν και ορκίστηκαν ότι θα λάβουν τα όπλα μόλις δοθεί το πρόσταγμα από τον βασιλιά της Ισπανίας. Είχε προηγηθεί η επιτυχής απόκρουση του Πιαλή πασά, που θριαμβευτής από την κατάληψη της Χίου και των Κυκλάδων είχε επιτεθεί με 8.000 άνδρες. Τότε ο Πιαλής, γνωρίζοντας ότι οι Βενετοί ήταν αμέτοχοι και ότι υποκινητές ήταν οι Ισπανοί, στράφηκε κατά των ακτών της Απουλίας (ισπανική επικράτεια).

Η Βενετία δεν επιθυμούσε ρήξη με την Πύλη, αλλά οι εμφανείς προετοιμασίες για κατάληψη της Κύπρου ώθησαν σε κινήσεις αντιπερισπασμού. Τον Μάρτιο 1570, ο Σεμπαστιάνο Βενιέρ, γενικός προβλεπτής της θάλασσας, έλαβε την εντολή να διαπραγματευτεί με τους Χιμαριώτες τη συμμετοχή τους σε εξέγερση. Οι Βενετοί θα απέστελλαν οπλισμό, θα παραχωρούσαν ελευθερία διακίνησης στα βενετικά εδάφη, θα εγγυούνταν την κοινοτική τους αυτονομία και στους καταδιωκομένους από τις Αρχές της Κέρκυρας θα παρείχαν αμνηστία. Η παροχή χρηματικών ποσών φαίνεται ότι έπεισε τους Χιμαριώτες, που τον Απρίλιο προχώρησαν στην πρώτη αλλά αποτυχημένη επίθεση κατά του κάστρου του Σοποτού (σημ. Μπόρσι). Στην επιχείρηση κύριο ρόλο έπαιξε ο αρχηγός της πολιτοφυλακής της Κέρκυρας Θωμάς Μουζάκης, που δεν κατόρθωσε να οργανώσει το πλήθος των πολεμιστών. Η δεύτερη προσπάθεια στηρίχτηκε στη συνεργασία επτά χωριών: Χιμάρα, Βούνο, Δουκάτες, Πήλιουρι, Ηλιάτες, Δρυμάδες και Παλάσα. Ο Βενιέρ μετέβη κρυφά στο Σοποτό και χαρτογράφησε την περιοχή και, επιστρέφοντας στην Κέρκυρα, ανέθεσε την αρχηγία στον Nadal da Crema με σωματάρχες τους Θωμά Μουζάκη, Πέτρο Λάντζα και Χριστόφορο Κοντόκαλη. Ο Μανώλης Μόρμορης οργάνωσε τους Χιμαριώτες, που ανέλαβαν τη φύλαξη των περασμάτων, ενώ έφθασαν είκοσι περίπου βενετικά καράβια. Την 8η Ιουνίου 1570 είχε ολοκληρωθεί η πολιορκία και την επομένη, διαπιστώνοντας την αδυναμία τους, οι Τούρκοι αποχώρησαν κρυφά. Στο πλευρό των Βενετών προσχώρησαν σχεδόν όλα τα χωριά και κατόπιν άρχισε η πολιορκία της Νίβιτσας, που εκπορθήθηκε την άνοιξη 1571. Την ίδια περίοδο κατελήφθη και το Μαργαρίτι.

Η διαμορφούμενη κατάσταση απαιτούσε δίκτυο πληροφοριοδοτών αξιόπιστων και δραστήριων, πράγμα που προβλημάτιζε τόσο τους Βενετούς όσο και τους Ισπανούς, αφού και οι Τούρκοι διέθεταν ανάλογη οργάνωση. Τον Μάρτιο 1568 ο Πέτρος Λάντζας ζήτησε από τις Αρχές της Κέρκυρας να παρακολουθεί τις τουρκικές κινήσεις από τη Ναύπακτο έως τη Χιμάρα. Την άνοιξη 1570 ο Χιώτης λόγιος Εμμανουήλ Γλυζούνης τέθηκε στη διάθεση της Βενετίας, ενώ στις 7 Απριλίου 1570 ο Γρηγόριος Μαλαξός υπέβαλε υπόμνημα με το οποίο υποστήριζε ότι ο πατριάρχης Μητροφάνης Γ' ήταν πρόθυμος να υποβοηθήσει εξέγερση, κυρίως στον Μοριά. Ένας άλλος, ο Νικόλαος Φασιδώνης, επανειλημμένα διέσπασε την πολιορκία της Κύπρου. Στις 7 Ιουνίου 1570, ημέρα της κατάληψης του Σοποτού, ο Ανδρέας Λονδάνος κατέθετε πρόταση στο Συμβούλιο των Δέκα της Βενετίας για εξέγερση από την Πάργα έως τον Μοριά, με αποκλεισμό της διόδου προς Κόρινθο.

Ανάλογα με την πορεία των πραγμάτων, οι πληροφοριοδότες περνούσαν από τη μια Δύναμη στην άλλη. Οι συνεργάτες των Βενετών Πέτρος Τσούντσαρος και Ανδρέας Μουζάκης, την περίοδο που οι επιχειρήσεις στη Χιμάρα ακόμη εξελίσσονταν, είχαν αρχίσει επαφές με την Ισπανία, που ήδη από το 1560 διέθετε δικό της δίκτυο. Πληροφοριοδότες της κατά καιρούς έγιναν σημαντικά πρόσωπα: Γεώργιος Βεστάρχης (αξιωματούχος του πατριαρχείου), Αλέξιος Ραρτούρος (ιερέας λόγιος της Κέρκυρας), Φραγκίσκος Ακκίδας (κωδικογράφος). Ιδιαίτερη υπογράμμιση πρέπει να γίνει για τον Πέτρο Μενάγια, από την Πυργιά Κυπαρισσίας. Διοικητής σώματος stradioti στις ισπανικές δυνάμεις των Κάτω Χωρών, το 1569 υπέβαλε στον Ισπανό βασιλέα επιμελές σχέδιο για δράση στον Μοριά. Σε αυτό καταγράφονταν λεπτομερώς οι δυνάμεις των Τούρκων και οι απαιτούμενες ενισχύσεις, όπως 10.000-12.000 άνδρες του ισπανικού πεζικού, 1.000 stradioti και οπλισμός για τους Έλληνες ντόπιους. Ένα άλλο σχέδιο εξυφάνθηκε από τους Ιωάννη Βάρελη (Κερκυραίο) και Ιωάννη Ακκίδα (Ρόδιο). Στόχος τους ήταν η δράση έως την Πόλη, αλλά η προετοιμασία ναυάγησε κιόλας στον Μοριά. Ο Γεώργιος Μειζότερος (από την Τριπολιτσά), αρχηγός stradioti, προσπάθησε τον Ιούνιο 1570 να πείσει τους Ισπανούς για τις δυνατότητες επέμβασης, αλλά δεν βρήκε ανταπόκριση. Ο ίδιος αρνήθηκε να δεχτεί προτάσεις της Βενετίας, προς την οποία δυσπιστούσε.

Τα κινήματα της Ηπείρου συνδέονταν ιδιαίτερα με την έκβαση των επιχειρήσεων στον νότιο ελληνικό θαλάσσιο χώρο. Από τον Ιούνιο 1568 τα παράλια της Μάνης δέχονταν αλλεπάλληλες επιδρομές των Τούρκων, που τον Φεβρουάριο 1569 κατασκεύασαν πύργο στο Πόρτο Κάγιο. Οι Μανιάτες κάλεσαν τους Βενετούς, που τον Ιούλιο 1570 κατέστρεψαν τον πύργο, αλλά άφησαν μόνους τούς ντόπιους. Το ίδιο διάστημα ο βενετικός στόλος πέρασε από τα νησιά Νάξο, Πάρο, Τήνο και Άνδρο, προσφέροντας την ψευδαίσθηση ότι απομακρύνθηκε η τουρκική εξουσία, που επανήλθε λίγο αργότερα, αφού οι Βενετοί στρατολόγησαν, εκούσια και ακούσια, πληρώματα για τα πλοία.


Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, Βατικανό (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι', σ. 315)

Στις 20 Μαΐου 1571 ιδρύθηκε ο Ιερός Συνασπισμός (Sacra Liga) με συμμετοχή της Ισπανίας, της Βενετίας, του Πάπα, της Σαβοΐας, της Γένοβας και των Ιπποτών της Μάλτας. Η Γαλλία, πιστή στη φιλοτουρκική πολιτική της μετά τις διομολογήσεις του 1535, προσπάθησε να φέρει σε συμφωνία ειρήνης τη Βενετία με την Τουρκία, αλλά η τελευταία αισθανόταν δυνατή και είχε θέσει ήδη ως στόχο την επικράτηση στην ευρύτερη Μεσόγειο. Η Βενετία σύρθηκε στον Συνασπισμό εξαιτίας της αδιαλλαξίας της Πύλης, που είχε αρχίσει συστηματικές επιδρομές στο Ιόνιο. Έπειτα από επιδρομές στη Σούδα και στο Ρέθυμνο τον Ιούνιο 1571, ο τουρκικός στόλος συνέχισε στα Κύθηρα, στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά και στην Ιθάκη και έφθασε στην Ήπειρο, όπου κατέπνιξε το κίνημα του Γεωργίου Ρένεση. Οι κάτοικοι της Πάργας κατέφυγαν στην Κέρκυρα, πριν η πόλη τους καεί, ενώ καταστράφηκε το Βουθρωτό και (τον Ιούλιο) κυριεύτηκαν το Σοποτό και το Μαργαρίτι (που όμως οι Χιμαριώτες ανακατέλαβαν λίγο αργότερα, Νοέμβριο 1571). Στις 31 Αυγούστου 1571 άρχισε ολιγοήμερη πολιορκία της Κέρκυρας, που υπέστη εκτεταμένες καταστροφές. Η νίκη των χριστιανικών Δυνάμεων στη ναυμαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571) αναπτέρωσε το ηθικό των υποδούλων Ελλήνων και σηματοδότησε νέα περίοδο κινημάτων.

Η πρώτη εξέγερση ξεκίνησε από τη μονή Ταξιαρχών του Αιγίου και επεκτάθηκε (τέλη 1571) στο Γαλαξίδι, στην Άμφισσα και στο Λιδορίκι. Ύστερα από προδοσία, περίπου ογδόντα πρόκριτοι (μεταξύ των οποίων ο μητρ. Παλαιών Πατρών Γερμανός Α') από τη Ναυπακτία και το Αίγιο σφαγιάστηκαν (αρχές 1572). Στις αρχές του 1572 στη Μάνη (καταφύγιο όλων των καταδιωκομένων) άρχισαν ζυμώσεις για εξέγερση. Στα τέλη 1571 είχαν καταφύγει εκεί ο μητρ. Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσουργός (Μελισσηνός) με τον αδελφό του Θεόδωρο. Ο τελευταίος είχε αναλάβει τις διαπραγματεύσεις με τους Ισπανούς. Τον Φεβρουάριο 1572 έφθασε στη Μάνη απεσταλμένος του Don Juan de Austria, αρχηγού του Συνασπισμού. Σε αντίθεση προς τους Βενετούς (που προθυμοποιήθηκαν), οι Ισπανοί συνεχώς ανέβαλλαν την επέμβασή τους και μόλις τον Σεπτέμβριο 1572 εμφανίστηκε ο Don Juan στη Μεσσηνία. Χωρίς να κομίσει βοήθεια ή να αποβιβαστεί. Τότε οι επαναστατημένοι, των οποίων ο αριθμός ποίκιλλε έως 25.000 (!) ανάλογα με την ετοιμότητα, διαλύθηκαν και οι Μελισσουργοί έφυγαν στην Ιταλία.
Χωρίς συνέχεια παρέμεινε το σχέδιο για εξέγερση του μητρ. Τιμοθέου (Ιταλίας με έδρα την Αγκώνα;), που με ημερομηνία 15 Μαρτίου 1572 υποβλήθηκε στον πάπα Πίο Ε'. Την ίδια περίπου περίοδο, δύο Ηπειρώτες, ο Ματθαίος (Μάνθος) Παπαγιάννης (από το Αργυρόκαστρο) και ο Πάνος Κεστόλικος (τέλη 1572 και αρχές 1573) προσπάθησαν να αποσπάσουν τη συγκατάθεση του Don Juan για εξέγερση στην ευρύτερη Ήπειρο και έφθασαν έως τον βασιλέα Φίλιππο Β' (Μάιος 1574). Τον Οκτώβριο 1574 ο Παπαγιάννης εστάλη από τον Don Juan με επιστολή προς τον Ιωακείμ, αρχιεπίσκοπο Αχρίδος, η οποία δεν σώθηκε, αλλά μπορούμε ασφαλώς να υποθέσουμε ότι δεν περιείχε συγκεκριμένες υποσχέσεις. Στη διασωθείσα απάντησή του (1 Ιουνίου 1576), ο Ιωακείμ παρακαλούσε τον Don Juan να σπεύσει («δράμε ως αετός»), γιατί τα βάσανα των υποδούλων ήταν ανυπόφορα.

Ακόμη, τόνιζε ότι οι Τούρκοι προέβαιναν σε λεηλασίες και είχαν καταστρέψει την περιουσία του Παπαγιάννη, όπως και ότι «καθεκάστην ημέρα και ώρα οι φυλακές γέμισαν άνδρες φυλακομένοι». Φοβούμενοι αντίποινα οι παραπάνω Ηπειρώτες παρέμειναν στην Ιταλία.

Η εξέλιξη των ευρωπαϊκών πραγμάτων δεν ήταν πλέον ευνοϊκή για τους Έλληνες. Οι Ισπανοί είχαν να αντιμετωπίσουν συγκρούσεις στην περιοχή τους και οι Βενετοί είχαν μεγάλες οικονομικές δυσχέρειες, πράγμα που τους οδήγησε να συνάψουν ειρήνη με την Πύλη στις 7 Μαρτίου 1573. Παρ' όλες τις αντιξοότητες τα κινήματα όχι μόνο συνεχίστηκαν, αλλά εντάθηκαν. Μία από τις κύριες αιτίες ήταν το παιδομάζωμα: «να μάση εκ τους χριστιανούς τα παιδία, όποιος έχει δύο παιδία να πάρη το ένα και όποιος έχει τέσσαρα να πάρη τα δύο να τα κάμη Τούρκους... και εις αναίρεσι των χριστιανών» (επιστολή Τιμοθέου). Ένας από τους πρώτους που αντέδρασαν στη βενετοτουρκική ειρήνη ήταν ο Πέτρος Λάντζας, διοικητής της Πάργας από την 9η Ιανουαρίου 1573. Εγκατέλειψε τη θέση και κατέφυγε στη Νεάπολη. Οι Βενετοί τον επικήρυξαν στις 9 Ιουλίου 1574, αλλά αυτός τον Ιούλιο 1576 βρισκόταν στη Χιμάρα και επιτέθηκε στα κάστρα Σοποτού και Μαργαριτίου (που είχαν περάσει με την ειρήνη στους Τούρκους) και τους προξένησε σημαντικές καταστροφές. Συνέχισε τη δράση του όχι μόνο στην Ήπειρο, αλλά και στη Δαλματία, έως τον θάνατό του το 1608.

Το 1585 ο Θεόδωρος Μπούας Γρίβας, αρματολός στο Λούρο και στο Ξηρόμερο, έσφαξε τους Τούρκους της περιοχής του και ενώθηκε με τους Πούλιο Δράκο και Μαλάμο της Ηπείρου, μαζί μπήκαν στην Άρτα και προχώρησαν προς τα Ιωάννινα. Παράλληλα, είχε ξεσηκωθεί ο αδελφός του Γκίνης Μπούας, που όμως σκοτώθηκε στη μάχη της Περατιάς (Ξηρόμερο), ενώ και ο Θεόδωρος τραυματίστηκε στον Αχελώο και η εξέγερση έληξε. Η αρχιεπισκοπή Αχρίδος παρέμενε εστία κινημάτων και μετά τον Ιωακείμ, ενώ ο διάδοχός του Γαβριήλ ήλθε σε επαφή με τη Ρώμη χωρίς αποτέλεσμα. Ο μεταγενέστερος αρχιεπίσκοπος Αθανάσιος (από τη Μάνη), γνωστός ως Ριζέα, τον Αύγουστο 1596 ξεσήκωσε τα χωριά της Χιμάρας και προσπάθησε ανεπιτυχώς να καταλάβει κάποιες οχυρές θέσεις. Κατόπιν έφυγε στη Δύση για αναζήτηση βοήθειας και δεν θέλησε να λάβει μέρος το κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου (1611), αν και είχε ενημερωθεί.


Τα κινήματα, που παραπάνω σύντομα καταγράψαμε, αποδεικνύουν ότι ιστορικά δεν υπάρχουν χάσματα στους αγώνες των υποδούλων από την Άλωση και μετά για αποτίναξη του ξένου ζυγού. Ήταν η απαραίτητη ζύμωση που βαθμιαία θα κατέληγε αρκετά αργότερα στην ωρίμανση των καιρών.


Βιβλιογραφία

J. ELORISTAN, «Contactos de la Chimarra con el reino de Napoles (s. XVI - com. XVII)», Ηπειρωτικά Χρονικά 30 (1992), 101 - 146 (όπου ισπανική βιβλιογραφία).

Γ.Τ. ΚΟΛΙΑΣ, «Επιστολή του μητροπολίτου Τιμοθέου προς τον πάπαν Πίον Ε' (1572)», τόμος Εις μνήμην Κ. Ι. Αμάντου, Αθήναι 1960, 391 - 412.

Μ.Θ. ΛΑΣΚΑΡΙΣ, «Ο Κερκυραίος Πέτρος Λάντζας, διοικητής της Πάργας (1573) και όργανον των Ισπανών εν Ηπείρω (1596 - 1608)», τόμος Εις μνήμην Χρίστου Σούλη, Αθήναι 1955, 3-18.

Κ. ΣΑΘΑΣ, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς 1453 - 1821, εν Αθήναις 1869.

Ι.Κ. ΧΑΣΙΩΤΗΣ, «Ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ και οι συνωμοτικές κινήσεις στη Βόρειο Ήπειρο (1572 - 1576)», Μακεδονικά, 6 (1964 - 1965), 237 - 255.

Ι.Κ. ΧΑΣΙΩΤΗΣ, Μακάριος, Θεόδωρος και Νικηφόρος οι Μελισσηνοί (Μελισσουργοί) (16ος - 17ος αι.), Θεσσαλονίκη 1966.

Ι.Κ. ΧΑΣΙΩΤΗΣ, Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου, Θεσσαλονίκη 1970 (όπου όλη η βιβλιογραφία).



Ο Γεώργιος Πλουμίδης είναι Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων


ΤΑ ΝΕΑ , 16/08/2000 , Σελ.: N14