Όντως πριν το Πανηγύρι στο Λάμποβο πραγματοποιούνταν περιοδεία με τα λαλούμενα και με ένα καραβάνι με χοντρά ζώα, κυρίως μουλάρια και άλογα, σε όλη την Ήπειρο. Δεν γινότανε όμως λόγω του ότι θα έκλεινε ο κύκλος των πανηγυριών, αλλά ... για την περιφορά της εικόνας της Παναγιάς μαζί με τον Σταυρό με το Τίμιο Ξύλο. Η παράδοση περιφοράς του Σταυρού με το Τίμιο Ξύλο, συνεχίστηκε μέχρι ακόμα και το 1967.

Είναι γνωστό ότι ο ναός στο Λάμποβο χτίστηκε από τον Αυτοκράτορα, Ιουστινιανό. Επέλεξε το Λάμποβο επειδή από εδώ ήταν ένας από τους γενναίους και έμπιστους αξιωματικούς του. Οπότε αντάμειψε την προσφορά του με τον ναό αυτό. Τον οποίο προμήθευσε με κομμάτι ξύλου από τον Τίμιο Σταυρό. (Οι πιστοί αποδίδουν στην παρουσία του ξύλου από τον Τίμιο Σταυρό, το γεγονός ότι ο ναός συνεχίζει να υπάρχει από τότε). Το οικοδομικό έργο του Ιουστινιανού στο Λάμποβο φαίνεται να μη σταματάει εδώ. Στους πρόποδες χωριού προς τη Σούχα, υπάρχουν θολωτές σήραγγες, ίσα με ένα ανθρώπινο μπόι, που οδηγούν στο ποτάμι, ενώ πάνω από το χωριό νοτιοανατολικά υπάρχουν άλλα χτίσματα, το κάστρο του Λαμπόβου, το οποίο δεν έχει «εξερευνηθεί» στις λεπτομέρειες…

  Φημολογείται ότι  στο ναό της Παναγιάς του Λαμπόβου ο Ιουστινιανός έκανε και το γάμο του. Άρα το πανηγύρι της Θεοτόκου του Λαμπόβου είχε πολλούς λόγους να ήταν πολύ μεγάλο και φημισμένο. (Γιορτή της Παναγιάς, σε έναν Ναό που έχτισε ο Ιουστινανός προς τιμή συγχωριανού τους, προικισμένου με Τίμιο Ξύλο, από τις σπάνιες στην περιοχή. Η περιοχή διακρίνεται για τον πλούτο της όσον αφορά τα ποτά, τα φρούτα και τα τρόφιμα)

Το σημαντικό είναι ότι φέτος την ημέρα της γιορτής της Θεοτόκου, βρέθηκα στο βορά της Θράκης και άκουσα ότι και εκεί τη γιορτή την αποκαλούσαν «Λάμποβο». Την επόμενη, μιλούσα σε διεθνές συνέδριο για την συνεισφορά της Ηπείρου στη διαμόρφωση της σύγχρονης εθνικής ταυτότητας πρώτα της Ελλάδας και μετά από δεκαετίες και της Αλβανίας. Μετά την ομιλία μου τα ίδια άτομα, του πανηγυριού «Λάμποβο», μου είπαν ότι καταγόταν από τα μέρη μας και ότι οι προσπαπούδες τους είχαν μετοικήσει εκεί κατά τον 18^οαιώνα. Δεν γνώριζαν γιατί το πανηγύρι της Παναγιάς, το έλεγαν και Λάμποβο, απλώς γνώριζαν ότι έτσι το έλεγαν και οι προσπαπούδες τους…

Ο Σταυρός με το Τίμιο Ξύλο, ή το Τίμιο Ξύλο στο Σταυρό του ναού, (Ιδού και το όνομα του χωριού, Λάμποβο του Σταυρού) υπήρχε μέχρι το 1989. Τότε κλάπηκε. Η ληστές συνελήφθησαν στα Τίρανα. Από το δικαστήριο «προέκυψε» ότι το τίμιο ξύλο είχε πεταχτεί στα σκουπίδια, είτε από φόβο, είτε επειδή νόμιζαν ότι δεν είχε αξία. (!!!)  δύο χρόνια αργότερα απόχτησαν την ελευθερία τους και έφυγαν στην Ελλάδα….(!!)  

Πληροφορίες αναφέρουν ότι η Έδρα της Ορθόδοξης Επισκοπής της Δρυινούπολης θεμελιώθηκε το 429, στο παλιό κέντρο Δρυινοπολέως, το οποίο βρίσκεται νοτιο-ανατολικά του σημερινού Λέκλη, απέναντι από το Τεπελένι. Μεταφέρθηκε στην Επισκοπή, ή στην περιοχή της Μέλιανης, το 558-1183. Στη συνέχεια και μέχρι το 1318, μεταφέρθηκε στη μονή της Τσέπου (Υψηλής Πέτρας) στο Γαρδή-Γαρίκι. Και από το 1318 μέχρι το 1924 στο Αργυρόκαστρο. Με την ανακήρυξη του αυτοκέφαλου της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας η έδρα της παραδοσιακής Επισκοπής Δρυινοπόλεως, μεταφέρθηκε στο Δελβινάκι–Κόνιτσα. Το Αργυρόκαστρο παραμένει ωστόσο κέντρο Επισκοπής-μητροπόλεως της Α.ΟΑΕ.

 Οι μετακινήσεις της δεν είναι διόλου τυχαίες. Γίνονται σε τόπους προϋπάρχοντος ακμαίου πολιτισμού. Τη Δρυινούπολη, σύμφωνα με το μύθο θεμελιώνουν δύο μετα Τρώες Αθηναίοι ήρωες. Θα μεταφερθεί στην Επισκοπή (στη Μαύρη Ρίζα), περιοχή υπό την σκιά κυριαρχίας της Μέλανης

Όσο και να μοιάζει με εικασία, αυτή η Μέλιανη κρυμμένη κάτω από το μαύρο χώμα της Μαύρης Ρίζας και κουβαλημένη στους αιώνες στους ώμους της λαϊκής παράδοσης, λαμπρή και με ελληνική ρίζα, σε οδηγεί στο Μαντείο της Δωδώνης.     

Ο χαρακτηρισμός μέλαιναι που χρησιμοποιείται για τις μαύρες περιστέρες που ίδρυσαν  το μαντείο της Δωδώνης, δεν αντιστοιχεί απλώς με τη σημασία της σημερινής λέξης «μαύρος». Πρόκειται για συμβολισμό, που μηνύει ευρύτερα τα διακριτικά χαρακτηριστικά της φύσης της  Ηπείρου και την ψυχοσύνθεση του Ηπειρώτη.

Από την άλλη πλευρά, γιατί η λαϊκή μνήμη έχει παραχωρήσει τόσο χώρο στη Μέλιανη; Μήπως αυτό είναι ένα κέντρισμα να παρακολουθήσουμε τον προορισμό που είχαν οι λευκές πέτρες πάνω στο μαύρο χώμα της; Μήπως οι ίδιες πέτρες ανέβηκαν μέχρι την Αντιγόνεια για να κατεβούν αργότερα στην Αδριανούπολη και μετά να πάρουν ξανά τον ανήφορο για να θεμελιώσουν τους πρώτους χριστιανικούς ναούς, όπως της Παναγιάς της Επισκοπής;

 Η Επισκοπή είναι το δεύτερο γνωστό κέντρο, έδρα της επισκοπής Δρυινουπόλεως. Ιδού και το όνομα του χωριού. Το ιερό του ναού της Παναγιάς, (για τον οποίο μιλήσαμε σε προηγούμενο άρθρο) διατηρεί ακόμα το σύνθρονο. Πέτρινο είναι και το τέμπλο.

Στην ίδια περιοχή ο ναός της Γέννησης της Θεοτόκου στη σημερινή Βραχογοραντζή κουβαλά την ίδια πραγματικότητα. Ογκόλιθοι και κίονες στα τείχη του... Μαρμάρινες κολώνες, άλλων εποχών, χρησιμοποιήθηκαν στις κορνίζες των παραθυριών. …

Η λαϊκή παράδοση αναφέρει χωρίς δισταγμούς ότι «πάρθηκαν από την Μελανούπολη, την οποία κατάπιε η γης μερικές εκατοντάδες μέτρα βορειότερα.»

Η θεμελίωση του ναού, αναφέρει η ίδια παράδοση, είναι ταυτόχρονη με εκείνη της Επισκοπής και του Λαμπόβου. Για την σημασία του ναού μιλούν και οι αγιογραφίες  του. Ανήκουν στον Ονούφριο τον Κυπριώτη γνωστό εικονογράφο του ΧΥΙ αιώνα.

    Τη σημασία της Μέλιανης σημαδεύει ακόμα ένα νεότερο ιστορικό γεγονός. Σφράγισε την μνήμη της ευρύτερης περιοχής και την ταυτότητα της Μέλιανης. Επί 30 ολόκληρα χρόνια, από το 1870-1900, δόθηκε σκληρή μάχη μεταξύ των ελληνορθόδοξων και των μουσουλμάνων. Οι πρώτοι για να υπερασπιστούν τους τρεις περικαλλείς βυζαντινούς ναούς,

Οι δεύτεροι να τους μεταβάλουν σε «τεκέ». Oι μουσουλμάνοι επιβλήθηκαν. Κατεδάφισαν τους ναούς του Αγίου Αθανασίου και Προφήτη Ηλία και μετέβαλαν σε τεκέ τον ναό του Αγίου Γεωργίου. Χαρακτηριστική η ονομασία που δόθηκε, «Μελιανιτεκέ».

 

 Η ιστορική παράδοση αναφέρει ότι η Μονή Αγίου Νικολάου της Υψηλής Πέτρας χτίστηκε επί Ιουστινιανού, όπως και ο ναός της Θεοτόκου στο Λάμποβο. Σύμφωνα με άλλη παράδοση ιδρύθηκε από τον Κωνσταντίνο τον Πωγωνάτο, τον ΥΙΙ αιώνα και ξαναχτίστηκε από τον Ανδρόνικο τον Α΄ τον Κομνηνό, τον ΧΙΙ αιώνα. Χτίστηκε, όμως, ακριβώς στο μέρος όπου οι πρώτοι κτήτορες, ή οι ιδρυτές της Δρόπολης είχαν χτίσει εδώ τα πρώτα τους κάστρα, -της Χώμολης και του Ζωίλου.

Γενικώς, ο χριστιανισμός και οι ιεροί χώροι της ορθοδοξίας αποτέλεσαν εδώ τη συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το βλέπομε στην ευρέως χρησιμοποιημένη προϋπάρχουσα υποδομή του συγκεκριμένου πολιτισμού.

Στο Βουθρωτό του αρχαίου Ελληνικού και Ρωμαϊκού Πολιτισμού και έδρα Επισκοπής,συναντούμε πολλούς ορθόδοξους ναούς. Επιβλητική η βασιλική του ΥΙ αιώνα…. Στο οικοδόμημα που σώζεται ακόμα έχουν ενσωματωθεί στοιχεία προγενέστερου πολιτισμού….

 Ο ναός μαρτυρεί ωστόσο, την έντονη ανάπτυξη της πόλης μέχρι και τον ΥΙΙ αιώνα

Στην πόλη Βύλλις του Νεοπτόλεμου, χτίστηκαν τον Υ αιώνα τέσσερις βασιλικές. Τα υλικά κατασκευής τους έχουν παρθεί από χτίρια ελληνιστικής περιόδου, ΙΥ  π Χριστού αιώνα. Οι βασιλικές καταστράφηκαν από τους βάρβαρους το ΥΙ αιώνα. Από τότε σώζεται μόνο η δόμησή τους. Στην μεγαλύτερη βασιλική διατηρούνται σε άριστη κατάσταση ψηφιδωτά που ξεπερνούν την επιφάνεια των επτακοσίων τετραγωνικών μέτρων.

Στην Απολλωνία. Ο ναός δίπλα στο αρχαιολογικό χώρο, είναι επίσης του 5-6 αιώνα με πέτρινο ιερό και τέμπλο. Δείχνει ότι οφείλει την μεγαλοπρέπειά του στην αρχαία δόξα της Απολλωνίας …

Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τον ιερό ναό στο Ωρικό, ο οποίος γενικώς βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.  

Τα ερείπια μιας τρίκοχης βασιλικής στην Αντιγόνεια, στην οποία διατηρείται ψηφιδωτό δάπεδο με ελληνική επιγραφή, μαρτυρούν τη χρήση του χώρου κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Ενώ η Φοινίκη φαίνεται να χάρισε τον οικοδομικό της θησαυρό στο μοναστήρι του Μεσοποτάμου. (γιατί όχι και στα ρωμαϊκά χτίσματα στο Βουθρωτό)      

Διαφέρει η Μονή του Αγίου Νικολάου ή της Υψηλής Πέτρας στην Τσέπο και ο Ναός της Θεοτόκου στο Λάμποβο. Ενώ βρίσκονται δίπλα σε χώρους αρχαίου πολιτισμού, δεν αξιοποίησαν τα οικοδομητικά υλικά τους.