Μπλοκαρισμένα πανεπιστήμια
Δημοσιεύτηκε: 23:31 pm 30 03 2008Μπλοκαρισμένα πανεπιστήμια
Του Γιωργου Παγουλατου*
Ξέρω πολλούς που το ενδιαφέρον τους για το ελληνικό πανεπιστήμιο θυμίζει τη συγκαταβατική περιέργεια ενός πολιτισμένου ανθρώπου για τα ήθη της φυλής των Γιανομάμι. Συνήθως έχουν ένα κοινό: τα παιδιά τους θα σπουδάσουν στο εξωτερικό.
Ξέρω όμως πολύ περισσότερους που παρακολουθούν τα ελληνικά ΑΕΙ με αγωνία. Είναι κυρίως αυτοί για τους οποίους το διεθνές μπακαλορεά είναι πολύ ακριβό και οι σπουδές στο εξωτερικό απρόσιτες. Αν το ελληνικό πανεπιστήμιο υστερεί στις διεθνείς κατατάξεις, προοιωνίζεται κάτι για τις ευκαιρίες που θα έχουν τα παιδιά τους στην αυριανή διεθνοποιημένη κοινωνία. Αποτελούν την πλειονότητα και είναι οι μεγάλοι ριγμένοι. Οπου το δημόσιο πανεπιστήμιο αποτυγχάνει, αποτυγχάνει για λογαριασμό τους.
Τα πράγματα δεν είναι μαύρο-άσπρο. Ποτέ ελληνικά ΑΕΙ δεν στελεχώνονταν με τόσους πολλούς διεθνώς αξιόλογους πανεπιστημιακούς. Ποτέ οι υλικές υποδομές δεν ήταν καλύτερες, παρά την υποχρηματοδότηση: την τελευταία δεκαετία αμφιθέατρα, βιβλιοθήκες, εργαστήρια σύγχρονης τεχνολογίας έχουν μειώσει την απόσταση από τις πανεπιστημιακές μητροπόλεις. Πολλά βέβαια μένουν να γίνουν. Κάποια –προσοχή!– κινδυνεύουν να χαθούν. Οπως η κοινοτική χρηματοδότηση των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, που επιτρέπουν ηλεκτρονική πρόσβαση όλων των ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας σε 13.500 διεθνή επιστημονικά περιοδικά (έργο αφοσιωμένων πανεπιστημιακών όπως ο Βασίλης Παπάζογλου). Το υπουργείο Παιδείας δεν τη συμπεριέλαβε στην Αναπτυξιακή Στρατηγική 2007-13. Χωρίς κοινοτική χρηματοδότηση οι βιβλιοθήκες κινδυνεύουν να συρρικνωθούν στην προ του 1996 κατάσταση και οι υποχρεώσεις μας προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας να μείνουν στον αέρα.
Τι φταίει; Παρά τις πρόσφατες ως επί το πλείστον θετικές αλλαγές, τα πανεπιστήμια παραμένουν δέσμια ενός αναχρονιστικού θεσμικού πλαισίου, που αποτυπώνει ακόμα τον κρατικό κορπορατισμό της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου. Προτεραιότητα τότε είχε ο «εκδημοκρατισμός». Και ο νόμος-πλαίσιο 1268/82 ανταποκρίθηκε στην προτεραιότητα αυτή. Η αυταρχική έδρα καταργήθηκε, οι πανεπιστημιακοί βοηθοί έγιναν μέλη ΔΕΠ, η φοιτητική συμμετοχή θεσμοθετήθηκε σε πολύ υψηλά ποσοστά, επιβραβεύοντας τους αγώνες του φοιτητικού κινήματος. Το ακαδημαϊκό άσυλο κατοχυρώθηκε με σιδηρές διατάξεις – ήταν νωπές οι μνήμες μιας περιόδου που ασφαλίτες και παρακρατικοί τρομοκρατούσαν φοιτητές και καθηγητές αριστερών πεποιθήσεων.
Γερνώντας όμως οι θεσμικές διευθετήσεις προσβάλλονται από τον νόμο των αθέλητων συνεπειών. Επιλύουν μεν τα προβλήματα για τα οποία θεσπίστηκαν, δημιουργούν όμως άλλα, παρενέργειες που δεν προέβλεψαν ή δεν επιδίωξαν. Η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι προ πολλού κεκτημένη – όχι όμως εάν οι απόψεις ενοχλούν τις ακραίες μειοψηφίες που νέμονται το πανεπιστήμιο. Η φοιτητική συμμετοχή είναι δεδομένη – αλλά ομάδες εκπροσώπων μπορούν να διαλύουν συγκλήτους, συνελεύσεις και εκλογές. Η σύνοδος πρυτάνεων συνεδριάζει σε ξενοδοχεία, εκτός πανεπιστημίου, για να προστατευτεί από το άσυλο! Στο όνομα του ασύλου, η δημόσια περιουσία καταστρέφεται ξανά και ξανά. Πώς συμβιβάζεται η δημοκρατία με την ανομία και την αυθαιρεσία;
Οταν ο εκδημοκρατισμός ολοκληρώθηκε και η σκόνη έκατσε, έγιναν ορατές οι μακροχρόνιες παρενέργειες: μετριοκρατία, ισοπεδωτική ομοιομορφία, κρατική γραφειοκρατία, κομματοκρατία, βία των μειοψηφιών. Ενα πανεπιστήμιο μπλοκαρισμένο, στις χειρότερες στιγμές του να θυμίζει τη μελαγχολική φράση του Ευγένιου Ο’ Νιλ: «δεν υπάρχει εδώ παρόν ή μέλλον: μόνο το παρελθόν επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά...».
Θεσμοί παρωχημένοι παράγουν αγκυλώσεις και δυσλειτουργίες. Εξελίσσονται σε ιερές αγελάδες που μπερδεύονται στα πόδια μας χωρίς κανείς να τολμά να τις αγγίξει. Εκτρέφουν προσοδοθηρικά συμφέροντα που υπερασπίζονται με κάθε τρόπο τη διαιώνισή τους. Το θεσμικό πλαίσιο των ΑΕΙ παρέχει στα κόμματα εξουσίας υπέρμετρες δυνατότητες πολιτικών παρεμβάσεων: από πελατειακή σπορά νέων πανεπιστημιακών τμημάτων μέχρι εκλογές πρυτανικών αρχών. Φοιτητικές παρατάξεις ελέγχουν πανεπιστήμια. Ομάδες καθηγητών λειτουργούν προστατευμένες από εξωτερική ακαδημαϊκή αξιολόγηση. Τυπολάτρες κρατικοί γραφειοκράτες συνθλίβουν υπεύθυνους πανεπιστημιακούς διότι τόλμησαν να ασκήσουν αποτελεσματική αυτοδιοίκηση, όπως θα έκανε κάθε σοβαρό ΑΕΙ στον κόσμο. (Ρωτήστε για τη συνεχιζόμενη περιπέτεια των καθηγητών της επιτροπής ερευνών του διακεκριμένου Πανεπιστημίου Κρήτης...).
Στο μπλοκαρισμένο αυτό σκηνικό η σημαντικότερη ώθηση έρχεται από την Ευρώπη. Προτεραιότητα του 1974-82 ήταν ο εκδημοκρατισμός. Προτεραιότητα σήμερα παραμένουν ο εξευρωπαϊσμός, η διεθνοποίηση, η ποιότητα της εκπαίδευσης σε μια ανταγωνιστική κοινωνία γνώσης. Η Ευρωπαϊκή Ενωση μιλά ήδη για την «πέμπτη ελευθερία»: μετά την ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων, η ελεύθερη μετακίνηση της γνώσης, των φοιτητών, των ερευνητών. Ανοιχτοί ορίζοντες, διεθνής άμιλλα. Για να τρέξει το δημόσιο πανεπιστήμιο θέλει πραγματική αυτονομία, αξιολόγηση και πολυτυπία. Θεσμική πολλαπλότητα και πολυμορφία. Διαφορετικούς τύπους σχολών, διαφορετικούς κανόνες λειτουργίας όπου χρειάζεται. Ισχυρές πανεπιστημιακές διοικήσεις, με διαχειριστική ευελιξία και δημόσια λογοδοσία.
Περισσότερο από ποτέ, ο δρόμος για ένα δημόσιο πανεπιστήμιο ανοιχτών ευκαιριών και κοινωνικής συνοχής περνά από την επιδίωξη της ποιότητας και της αριστείας. Και αυτή η ατζέντα μεταρρύθμισης παραμένει ανοιχτή.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Του Γιωργου Παγουλατου*
Ξέρω πολλούς που το ενδιαφέρον τους για το ελληνικό πανεπιστήμιο θυμίζει τη συγκαταβατική περιέργεια ενός πολιτισμένου ανθρώπου για τα ήθη της φυλής των Γιανομάμι. Συνήθως έχουν ένα κοινό: τα παιδιά τους θα σπουδάσουν στο εξωτερικό.
Ξέρω όμως πολύ περισσότερους που παρακολουθούν τα ελληνικά ΑΕΙ με αγωνία. Είναι κυρίως αυτοί για τους οποίους το διεθνές μπακαλορεά είναι πολύ ακριβό και οι σπουδές στο εξωτερικό απρόσιτες. Αν το ελληνικό πανεπιστήμιο υστερεί στις διεθνείς κατατάξεις, προοιωνίζεται κάτι για τις ευκαιρίες που θα έχουν τα παιδιά τους στην αυριανή διεθνοποιημένη κοινωνία. Αποτελούν την πλειονότητα και είναι οι μεγάλοι ριγμένοι. Οπου το δημόσιο πανεπιστήμιο αποτυγχάνει, αποτυγχάνει για λογαριασμό τους.
Τα πράγματα δεν είναι μαύρο-άσπρο. Ποτέ ελληνικά ΑΕΙ δεν στελεχώνονταν με τόσους πολλούς διεθνώς αξιόλογους πανεπιστημιακούς. Ποτέ οι υλικές υποδομές δεν ήταν καλύτερες, παρά την υποχρηματοδότηση: την τελευταία δεκαετία αμφιθέατρα, βιβλιοθήκες, εργαστήρια σύγχρονης τεχνολογίας έχουν μειώσει την απόσταση από τις πανεπιστημιακές μητροπόλεις. Πολλά βέβαια μένουν να γίνουν. Κάποια –προσοχή!– κινδυνεύουν να χαθούν. Οπως η κοινοτική χρηματοδότηση των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, που επιτρέπουν ηλεκτρονική πρόσβαση όλων των ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας σε 13.500 διεθνή επιστημονικά περιοδικά (έργο αφοσιωμένων πανεπιστημιακών όπως ο Βασίλης Παπάζογλου). Το υπουργείο Παιδείας δεν τη συμπεριέλαβε στην Αναπτυξιακή Στρατηγική 2007-13. Χωρίς κοινοτική χρηματοδότηση οι βιβλιοθήκες κινδυνεύουν να συρρικνωθούν στην προ του 1996 κατάσταση και οι υποχρεώσεις μας προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας να μείνουν στον αέρα.
Τι φταίει; Παρά τις πρόσφατες ως επί το πλείστον θετικές αλλαγές, τα πανεπιστήμια παραμένουν δέσμια ενός αναχρονιστικού θεσμικού πλαισίου, που αποτυπώνει ακόμα τον κρατικό κορπορατισμό της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου. Προτεραιότητα τότε είχε ο «εκδημοκρατισμός». Και ο νόμος-πλαίσιο 1268/82 ανταποκρίθηκε στην προτεραιότητα αυτή. Η αυταρχική έδρα καταργήθηκε, οι πανεπιστημιακοί βοηθοί έγιναν μέλη ΔΕΠ, η φοιτητική συμμετοχή θεσμοθετήθηκε σε πολύ υψηλά ποσοστά, επιβραβεύοντας τους αγώνες του φοιτητικού κινήματος. Το ακαδημαϊκό άσυλο κατοχυρώθηκε με σιδηρές διατάξεις – ήταν νωπές οι μνήμες μιας περιόδου που ασφαλίτες και παρακρατικοί τρομοκρατούσαν φοιτητές και καθηγητές αριστερών πεποιθήσεων.
Γερνώντας όμως οι θεσμικές διευθετήσεις προσβάλλονται από τον νόμο των αθέλητων συνεπειών. Επιλύουν μεν τα προβλήματα για τα οποία θεσπίστηκαν, δημιουργούν όμως άλλα, παρενέργειες που δεν προέβλεψαν ή δεν επιδίωξαν. Η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι προ πολλού κεκτημένη – όχι όμως εάν οι απόψεις ενοχλούν τις ακραίες μειοψηφίες που νέμονται το πανεπιστήμιο. Η φοιτητική συμμετοχή είναι δεδομένη – αλλά ομάδες εκπροσώπων μπορούν να διαλύουν συγκλήτους, συνελεύσεις και εκλογές. Η σύνοδος πρυτάνεων συνεδριάζει σε ξενοδοχεία, εκτός πανεπιστημίου, για να προστατευτεί από το άσυλο! Στο όνομα του ασύλου, η δημόσια περιουσία καταστρέφεται ξανά και ξανά. Πώς συμβιβάζεται η δημοκρατία με την ανομία και την αυθαιρεσία;
Οταν ο εκδημοκρατισμός ολοκληρώθηκε και η σκόνη έκατσε, έγιναν ορατές οι μακροχρόνιες παρενέργειες: μετριοκρατία, ισοπεδωτική ομοιομορφία, κρατική γραφειοκρατία, κομματοκρατία, βία των μειοψηφιών. Ενα πανεπιστήμιο μπλοκαρισμένο, στις χειρότερες στιγμές του να θυμίζει τη μελαγχολική φράση του Ευγένιου Ο’ Νιλ: «δεν υπάρχει εδώ παρόν ή μέλλον: μόνο το παρελθόν επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά...».
Θεσμοί παρωχημένοι παράγουν αγκυλώσεις και δυσλειτουργίες. Εξελίσσονται σε ιερές αγελάδες που μπερδεύονται στα πόδια μας χωρίς κανείς να τολμά να τις αγγίξει. Εκτρέφουν προσοδοθηρικά συμφέροντα που υπερασπίζονται με κάθε τρόπο τη διαιώνισή τους. Το θεσμικό πλαίσιο των ΑΕΙ παρέχει στα κόμματα εξουσίας υπέρμετρες δυνατότητες πολιτικών παρεμβάσεων: από πελατειακή σπορά νέων πανεπιστημιακών τμημάτων μέχρι εκλογές πρυτανικών αρχών. Φοιτητικές παρατάξεις ελέγχουν πανεπιστήμια. Ομάδες καθηγητών λειτουργούν προστατευμένες από εξωτερική ακαδημαϊκή αξιολόγηση. Τυπολάτρες κρατικοί γραφειοκράτες συνθλίβουν υπεύθυνους πανεπιστημιακούς διότι τόλμησαν να ασκήσουν αποτελεσματική αυτοδιοίκηση, όπως θα έκανε κάθε σοβαρό ΑΕΙ στον κόσμο. (Ρωτήστε για τη συνεχιζόμενη περιπέτεια των καθηγητών της επιτροπής ερευνών του διακεκριμένου Πανεπιστημίου Κρήτης...).
Στο μπλοκαρισμένο αυτό σκηνικό η σημαντικότερη ώθηση έρχεται από την Ευρώπη. Προτεραιότητα του 1974-82 ήταν ο εκδημοκρατισμός. Προτεραιότητα σήμερα παραμένουν ο εξευρωπαϊσμός, η διεθνοποίηση, η ποιότητα της εκπαίδευσης σε μια ανταγωνιστική κοινωνία γνώσης. Η Ευρωπαϊκή Ενωση μιλά ήδη για την «πέμπτη ελευθερία»: μετά την ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων, η ελεύθερη μετακίνηση της γνώσης, των φοιτητών, των ερευνητών. Ανοιχτοί ορίζοντες, διεθνής άμιλλα. Για να τρέξει το δημόσιο πανεπιστήμιο θέλει πραγματική αυτονομία, αξιολόγηση και πολυτυπία. Θεσμική πολλαπλότητα και πολυμορφία. Διαφορετικούς τύπους σχολών, διαφορετικούς κανόνες λειτουργίας όπου χρειάζεται. Ισχυρές πανεπιστημιακές διοικήσεις, με διαχειριστική ευελιξία και δημόσια λογοδοσία.
Περισσότερο από ποτέ, ο δρόμος για ένα δημόσιο πανεπιστήμιο ανοιχτών ευκαιριών και κοινωνικής συνοχής περνά από την επιδίωξη της ποιότητας και της αριστείας. Και αυτή η ατζέντα μεταρρύθμισης παραμένει ανοιχτή.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.